हलेसीन्युजडेस्क, खोटाङ /

आज जावलाखेलमा रातो मच्छिन्द्रनाथको भोटो देखाउने दिन । अर्थात रातो मच्छेन्द्र नाथको भोटो जात्रा । पाटनको सबैभन्दा महत्वपूर्ण तथा उपत्यकाकै सबैभन्दा लामो जात्राका रूपमा रहेको यो जात्रा वैशाखशुक्ल प्रतिपदादेखि सुरू भई असारशुक्ल चौथीमा समाप्त हुने गरेको छ ।

रातो मच्छेन्द्रनाथको भोटो जात्राको प्रमुख अतिथि लिच्छिविकालदेखि नै राजा रहने परम्परा थियो । राजतन्त्र समाप्त भै मुलुक गणतन्त्रमा प्रवेश भएसँगै राष्ट्रप्रमुखका रुपमा राष्ट्रपति प्रमुख अतिथि रहनेछन् । आज जावलाखेलमा राष्ट्रपति रामचन्द्र पोडेलको प्रमुख आतिथ्यतामा गुठी संस्थान ललितपुरका प्रतिनिधिबाट रातो मच्छेन्द्र नाथको भोटो देखाइने छ ।

आजको दिन नेपाल सरकारद्धारा काठमाण्डौँ उपत्यकाभरी सार्वजनिक विदा दिइनेछ ।

मछिन्द्रनाथको रथ स्थानीय वाराही जातिले निर्माण गर्नुपर्ने धार्मिक मान्यता रहिआएको छ । भुतप्रेत पन्छाउन भोटोजात्राको अघिल्लो दिन रथ वरिपरि भात छर्ने गरिन्छ । जावलाखेलको नाम पनि यही भात छर्ने प्रसङ्गसँग जोडिएको छ । नेपाल भाषामा यो ठाउँलाई जा ह्वला ख्यः (भात छर्ने चौर) भनिन्छ जुन पछि अपभ्रंश भएर जावलाखेल हुन पुगेको हो । भोटोजात्रा सकिएपछि मच्छिन्द्रनाथलाई प्राचीन कलात्मक खाटमा राखेर सांस्कृतिक बाजागाजा सहित जावलाखेलबाट बुङमतीको मन्दिरमा छ महिनाका लागि विराजमान गराउन लैजाने परम्परा छ । ६ महिना बुङमतीमा राखेर त्यसपछि ६ महिना पाटनमा राख्ने प्रचलन रहँदै आएको छ  । 

रातो मच्छेन्द्रनाथको यात्रा कहिलेखि प्रारम्भ भयो र भोटो देखाउने प्रचलन कसरी शुरु भयो भन्ने जिज्ञासाका लागि हामी धेरै पुरानो किम्वदन्ती सम्झनुपर्नेहुन्छ ।

करिव १४ सय वर्ष अगाडि राजा नरेन्द्रदेवको राज्यकालमा जब मुलुकमा १२ वर्षसम्म पानी नपरी सुख्खा भई दुर्भिक्ष वा अनिकाल फैलियो तब लिच्छवीकालका भक्तपुरका राजा नरेन्द्रदेव, काठमाडौंका तान्त्रिक वज्राचार्य गुरु बन्धुदत्त र पाटनका किसान रथचक्रले आसामको कामरूपा कामख्याबाट रातो मच्छेन्द्रनाथलाई ल्याएका हुन् भन्ने भनाइ छ । जब रातो मच्छेन्द्रनाथलाई ल्याएर नगर परिक्रमा गराइयो तब वृष्टि भयो भन्ने मान्यता अनुसार मच्छेन्द्र नाथको रथ यात्रा शुरु भएको हो । यसकारण रातो मच्छेन्द्रनाथलाई वर्षा या सहकालका देवता पनि भनिन्छ ।

किम्वदन्तीअनुसार यो यात्रा सुरु भइसकेपछि नागराज कर्कोटककी रानीको आँखा दुख्यो । कर्कोटक वैद्यको खोजीमा लागे। खेतमा काम गरिरहेका किसानलाई वैद्य ठानी नागलोक अर्थात् टौदह लगे । डराएका किसानले मच्छेन्द्रनाथको प्रार्थना गरी हात माडेर मयललाई औषधिका रूपमा कर्कोटकलाई दिए। औषधिले रानीको आँखा दुख्ने रोग निको भयो। पुरस्कारस्वरुप मणि माणिक्यले युक्त भोटो किसानलाई दिएर मनुष्यलोकमा फर्काइयो। किसानले भोटो खेतको डिलमा राखेर काम गर्न थाले। मनुष्यरुपी भूत आएर भोटो लग्यो। किसानले खोजे। पाएनन्। मच्छेन्द्रनाथको जात्रा हेर्न जाँदा आफूले पुरस्कारस्वरूप पाएको भोटो मनुष्यका रुपमा आएको भूतले लगाएको देखेर किसानले दाबी गरे। दुवैका बीचमा भोटो खोसाखोस गर्दै विवाद प-यो । सो विवाद राजासमक्ष पुर्याउँदा लिच्छवी राजा गुणकामदेवले पर्याप्त प्रमाणको अभावमा भोटो कसको हो भनेर निर्णय गर्न सकेनन् । उनले प्रमाण लिएर नआउन्जेल सो भोटो मछिन्द्रनाथको जिम्मा लगाए र रथमा राखेर अर्को वर्ष कसैको प्रमाण छ कि भनी जानकारी लिने उद्देश्यले त्यसलाई देखाए । सोही परम्पराअनुसार प्रत्येक वर्ष मछिन्द्रनाथको रथयात्राको अन्तिम दिन सो भोटो कसको हो भनी रथको बुर्जाबाट गुठी संस्थानका अधिकारीले चारैतिर घुमाउँदै तीनपटकसम्म देखाउने प्रचलन रहिआएको छ । जात्राका प्रमुख अतिथिको उपस्थितिमा सिल तोडेर भोटो निकाल्ने र देखाइसकेपछि तत्कालै सिल गरेर राख्ने प्रचलन छ । अहिलेसम्म कसैले प्रमाण जुटाएर भोटो लैजान नसकेको किम्बदन्ती छ । 

संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशी कालो मखमलको कपडामा मणिमाणिक, बहुमूल्य नवरत्नजडित सो भोटोको दर्शन गर्नाले मानसिक चिन्ता हट्ने, शान्ति मिल्ने र शुभफलदायी हुन्छ भन्ने सांस्कृतिक मान्यता रहेको बताउनुहुन्छ ।