( भाग एक )           

—————————तीर्थराज भट्टराई 

३६ वर्षको उमेर अवधिमा सात छोरी र तीन छोरा जन्माईसक्नु भएकोथ्यो मेरी आमा पद्मकुमारी भट्टराईले । तीन छोरी र दुई छोरा गरेर पाँच जना जीवित छौँ अहिले । जेठी देवी दिदी र जेठो गुणराज दाजु विगतमा नै  वित्नुभयो । वितेका अन्य तीनजना मध्ये एक जना दिदी र दुई जना बहिनी जन्मनासाथ मृत्यु भएको हुनाले अनुभूति छैन परिवारमा । यसको पीडा र अनूभूति गर्भाधारण गर्ने र गर्भवति भएकी करूणामयी आमालाई मात्रै भयो । दश महिना पेटमा बच्चा गर्भाधारण गरेर दशौँ महिनामा बच्चा जन्माउने आमाको असजिलो व्यथा न पुरूषलाई थाहा हुन्छ, न गर्भवति नभएकी महिलालाई नै । हो, त्यस्तै भयो हाम्रो परिवारमा पनि र पीडा एवं महशुस भयो केवल आमालाई मात्रै । मेरो स्वर्गीय वुवा लक्ष्मीप्रसाद र परिवारका कुनै सदस्यले पनि देखेनन् अनुहार । सालनाल सहित तिनै जनालाई एकै पटक गाड्नुपरÞ्यो जमिनमा । न जाँचहुन्थ्यो स्वास्थ संस्थामा न आइरन चक्की खुवाइन्थ्यो मासिक रूपमा । त्यतिबेला पुरूषले रितु दान  गरिरहने र महिलाले जन्माइ रहने वर्षै पिच्छे सन्तान । त्यो समयमा बेहिसाव थियो जन्मदर पनि । एउटै महिलाले बाह्र–पन्ध्रजना बच्चा जन्माउनुपथ्र्यो बाध्यताले । मान्छे हुन् की पशु असुरक्षित रितुदान गरिदिन्छौंँ हामी मान्छेहरू । बरू पशुपंछी र किरा – फट्यांग्राले समयमा मात्रै रितुदान गरेको पुष्टि गर्छ अध्ययनले । 

छोराहरु तीर्थराज भट्टराई, परशुराम भट्टराईका साथ आमा पदमकुमारी भट्टराई

त्यहीँ पीडा र अन्यौलताको शिकार भएका थिए त्यो जमानामा आमाहरू । अहिलेको जस्तो चेतना पनि थिएन त्यो समयमा । व्यवहारिक रूपमा महिलाको पीडा र व्यथा पुरूषले सार्न र  बोक्न मिल्दैन पनि । प्रकृतिले नै कतिपय काम, कर्तव्य र जिम्मेवारी छुट्याई दिएको छ महिला र पुरूषको वीचमा भिन्नता । तर मानवीय रूपमा बुझ्न सक्नुपर्छ महिलाको पीडा पुरूषले । विगतको जस्तो नारी माथि हुने अपहेलना र विभेद  समाजमा  अहिले छैन । तथापि केही न केही महिला अहिले पनि विभेदको शिकार भएकै छन् यो मनन गर्नैपर्छ हामीले । अन्यायपूर्ण विभेदको अनुभूति जो मातृशक्तिले भोग्नु र व्यहोर्नु भएको छ उहाँहरूलाई मात्रै थाहा हुन्छ ।  यो लेख्दै गर्दा महिला माथि अहिले विभेद पटक्कै  छैन भन्ने चाहीँ होइन । तर विगतको तुलनामा भने अहिले घटेको छ विभेदको घटना ।

खार्पा, रूभुङमा स्व.महानन्द र रेणुका पोखरेलको कोखबाट पाँच छोरा पाँच छोरीमध्ये पहिलो सन्तानको रुपमा विक्रम सम्वत् १९९४ असार २९ गते जन्म भएर विक्रम सम्वत् २००६ सालमा विवाह भएको थियो आमाको । त्यो जमानामा पढ्ने पढाउने चलन थिएन, त्यसमा पनि छोरीलाई । निरक्षर भएपनि सँस्कृत र नेपाली भाषाका श्लोक चार– पाँच दिनसम्म लगातार भन्न सक्ने क्षमता थियो आमाको । ओहो ! कति माधूर्य स्वर !! आमाको बोलीमा मिठास र स्वरमा कमान्डिंग थियो । खार्पा पोखरेलकी छोरी भएको कारणले होला झुक्न चाहनु हुन्नथ्यो कहिल्यै कसैसँग ।

सामुहिक परिवार भएकोले दोर्पामा धेरै दुःख गर्नुभयो आमाले । खार्पा, रुभुङमा सम्पन्न परिवारमा हुर्किनु भएको जिम्मुवालकी छोरी । त्यो समयमा सानो उमेरमा विवाह गर्ने प्रचलन थियो । अठार वर्षको उमेरमा गर्भवती भएर जेठी देवी दिदीको जन्म भएको थियो । घाँस र दाउराको समस्या भएकोले मात्तिम, रतन्छा र मझुवाको जंगल पुग्नुपथ्र्याे सँधैभरी । विहान राति नै हिडेर दाउरा र घासको भारी लिएर दोर्पा आउनु पर्ने कथा बताउनुहुन्थ्यो आमाले । हो, त्यो समय नै त्यस्तो थियो दुःख–पीडाको अवस्था । ज्ञान, सीप र प्रविधि नभएकोले पनि होला त्यो समयमा सागपात र अन्य खाद्यान्न जोहो गर्न जानुपर्ने टाढाटाढा वारीपारी । बुवा राजनीति र सामाजिक काममा व्यस्त हुने भएकोले पनि आमाले झन् बढि घरायसी बोझ बोक्नु पथ्र्याे । राजनीतिक मानिसको घरमा लाग्ने गर्छ मानिसको भिड । साना ठूला समस्याको समाधान गर्नुपर्ने दायित्व हुन्छ राजनीतिक मानिसको ।  यसको ज्यादा मार महिलाले भोग्नुपर्छ । घरमा। चिया, खानादेखि अन्य सुन्नुपर्छ गुनासोका भारी । मेरो विचारमा त्यो घरको सुवर्ण अवसर पनि हो सेवा गर्ने । सबै घरमा कहाँ मिल्छ र यो अवसर ? तर त्यस्तो परिवारमा सामाजिक भावना र राजनीतिक सँस्कार र चेतना भने बढि हुन्छ पक्कै पनि ।     

आमाले सुनाउँनुहुन्थ्यो सुत्केरी हुँदा अहिले जस्तो स्याहार नहुने रे । गुन्द्रुक र भात दिने हेला गर्दै सासुले । न्वारान सकिए लगत्तै डोको नाम्लो बोकेर हिड्नुपर्ने घाँस दाउरामा । सुत्केरी मानिस, नावालक शिशु त्यहाँ थिएन ममता र करूणा । यो सबै हुनुका पछाडि चेतनाको दोष हो सासु या व्यक्तिको होइन । शायद शैक्षिक/सामाजिक चेतना भई दिएको भए त्यो अमानवीय व्यबहार भोग्नु पर्दैनथ्यो । सासुले बुहारीलाई हेप्नै पर्ने थियो सँस्कार । एउटा घरको मात्रै होइन प्रत्येक घर परिवारको कथा र व्यथा हो त्यो । तर अहिले यो विभेद घटेकोछ । विगतमा जस्तो अपहेलित छैनन् सासुबाट बुहारीहरू । मेरी आमाले सासुबाट छोरीको जस्तो माया र ममता पाउनु भएन होला । तर आफुले भोगे जस्तो अपहेलना कहिल्यै दिनु भएन आफ्नो बुहारीलाई । हुन त दुईवटै बुहारीहरु कुमारी र कल्पना जागिरे छन्, पढेका छन् अनि दुबै तिरबाट बिभेदको अनुभूति हुने कुरै भएन । 
                                                                    क्रमशः

[लेखक भट्टराई दिक्तेल रुपाकोट मझुवागढी नगरपालिकाको नगरप्रमुखको जिम्मेवारीमा हुनुहुन्छ । उहाँको आमा पदमकुमारी भट्टराईको गत कात्तिक २६ गते दुःखद निधन भएकोमा स्वर्गीय आमा पदमकुमारीको स्मृतिमा लेखिएको यो स्मृतिलेखलाई आगामी अंकमा पनि निरन्तरता दिइनेछ । सं.]