विश्वमा प्रतिकूल मौसमी घटनाहरु पहिलेभन्दा तीव्र बनिरहेका छन् जसबाट जीवन तथा जीविकोपार्जन माथि नै गम्भीर खतरा पैदा हुदै गएको छ । पृथ्वीमा तीव्र रुपमा तापक्रम बढ्नाले धेरै क्षेत्रहरु मरुभूमिमा परिणत हुनेछन् । पूर्वि अफ्रिकामा लगातार पाँचौ वर्ष सम्म पनि वर्षाभएन । लगातारको सुख्खा खडेरी, अनावृष्टिका कारण पूर्वि अफ्रिकाका २ करोड २० लाख मानिसहरू भोकमरीको खतरामा परेको संयुक्त राष्ट्रसंघको विश्व खाद्य कार्यक्रमले जनाएको छ । अत्यधिक तापक्रमले डढेलोको प्रकोप बढाइरहेको छ, गत वर्षको गृष्मयाममा युरोपमा इतिहासकै भयानक डढेलोको प्रकोप देखिएको थियो । फ्रान्स तथा जर्मनीमा यसअघिको औसतको तुलनामा सन् २०२२ को जनवरी तथा जुलाई महिनाको बीचमा झण्डै ७ गुणा बढी क्षेत्रमा डढेलो लागेको थियो । गर्मि बढ्नुुको अर्थ ध्रुवीय क्षेत्र तथा उच्च हिमाली क्षेत्रहरुमा जमेको बरफ तीव्र रुपमा पग्लिनु र समुद्रको जलस्तर बढ्नु पनि हो । अधिकांस मुलुकहरुले अतिवृष्टिको कारण इतिहासकै भयानक वर्षाद, बाढी पहिरोको सामना गर्नु परेको छ । वर्षा आफैँमा प्रकृतिको उपहार हो, तर जलवायु परिवर्तनको प्रभावले गर्दा यसको ढाँचा, मात्रा र समयअनुसारको परिवर्तनले नयाँ चुनौतीहरू सृजना भई रहेका छन । जलवायु परिवर्तनसँग जुध्न विश्वभर अनुकूलनका विभिन्न उपायहरू अवलम्बन गरिएका छन, तर ती उपायहरूले कहिलेकाहीँ थप समस्या पनि ल्याइरहेका छन । विशेष गरी वर्षाको समयसँगै ती समस्याहरू झनै सतहमा देखिन थालेका छन भने जनजीवन अस्त व्यस्त हुने गरेको छ । चरम मौसम र हिउँ तिब्र पग्लिनु त्यसका केही असरहरू हुन । कुनै स्थान विशेषमा हुने मौसमी अवस्थाको धेरै वर्षहरूको औसत स्थिति त्यहाँको जलवायु हो । जलवायु परिवर्तन भनेको त्यस्तो औसत अवस्थामा देखिने परिवर्तन हो । विश्वभरि तापक्रम बढिरहेका कारण पृथ्वी अहिले द्रुत जलवायु परिवर्तनको अवस्थामा छ । हरितगृह ग्यासको प्रमुख कारकको रूपमा देखिएको कार्बन डाइअक्साइडको उत्सर्जन नै विश्वव्यापी उष्णीकरण र जलवायु परिवर्तनको कारक मानिएको छ । धनी र औद्योगिक मुलुकले कार्बन डाइअक्साइड अत्यधिक उत्सर्जन गरे पनि नेपाल जस्ता विकासोन्मुख तथा अति कम विकसित मुलुकहरूले यसलाई खप्नसक्ने हैसियत प्राप्त गर्न अझै बढी कठिनाइ भोग्नु परिरहेको छ ।

 

जलवायु परिवर्तनको मूलकारक नेपाल जस्ता विकासोन्मुख मुलुक होइनन् तर हालका दिनमा विश्व जलवायु परिवर्तनले हिमालय लगायत मानव जीवन, सामाजिक (आर्थिक विकास, जैविक विविधता, पर्यटकीय विकास आदि क्षेत्रमा नकारात्मक असर पु¥याउन थालेको छ । फलस्वरूप अतिवृष्टि, अनावृष्टि, बाढी, पहिरो, हिमपहिरो, सुख्खा पहिरो जस्ता प्राकृतिक विपद्को जोखिम समेत बढिरहेको छ । हिमनदी विश्व तापमान बृद्धिका कारण प्रभावित हुने सबैभन्दा बढी संवेदनशील मापक हुन । तिनीहरूको आकार हिमपात र त्यसको पग्लिने क्रमको अनुपातमा निर्भर गर्दछ । साविकको समय भन्दा पहिले विरुवामा फूल्ने, फल्ने, पाक्ने र चराले चाँडै अण्डा पार्ने गरेको पाइएको छ । यसले गर्दा पंक्षी तथा अन्य जनावरको खाद्य चक्रमा समेत असन्तुलन हुनगई सिङ्गो पारिस्थितिक प्रणालीमा नै खलल हुने सम्भावना बढ्दै गएको पाईन्छ । उच्च तथा चिसो स्थानको तापक्रम बढ्नाले झिँगा र लामखुट्टेजस्ता रोगबाहक कीरा ती भागमा पुग्ने र रोग तथा महामारी फैलिने चुनौती बढ्दै गएको पाइन्छ । तराईमा अत्यधिक गर्मि बढ्ने र हिमाली क्षेत्रमा समेत तापक्रम बढेर हिउँ पग्लने क्रम तव्रि रुपमा विस्तार हुँदै गएको देखिन्छ । तराईमा पाईने विषालु सर्पहरु पहाड तीर सर्न थालेका पाईन्छ । यसबाट प्रकोपजन्य जोखिम उत्पन्न त भएको छ नै नागरिकको सुरक्षा चुनौती, कृषिजन्य उत्पादन चक्रमा परिवर्तन र उत्पादनमा ह्रास आदिका कारण भोकमरी हुनगई व्यापक वसाई सराई सुरुआत भइसकेको छ । वर्षादको प्रकार र तापक्रममा आएको परिवर्तनले देशका विभिन्न क्षेत्रमा बाढी, पहिरो, भू–क्षय र खडेरीजस्ता प्रकोपका घटनाहरु तिव्र रुपमा बढ्दै गएका छन् पहाडी भागमा व्यापक बाढीपहिरो जानुका साथै स–साना खोल्सा, मूल, कुवा आदि पानीका स्रोत सुक्दै जान थालेका छन । तराई भागमा भूमिगत पानीको सतह घट्नुका साथै जमिन भासिने समस्या पनि देखिन थालेको छ । यसैगरी तापक्रमको वृद्धिसँगै झिंगा तथा लामखुट्टेको बृद्धि भई मलेरिया, ज्वरो, डेङ्गु, इन्सेफलाईटिस जस्ता सरुवा रोगको प्रकोप दिनानुदिन बढ्दै गएको पाईन्छ । तापक्रमका साथै वर्षादको समय, मात्रा र अवधिमा आएको परिवर्तनका कारणले कृषि उत्पादन र खाद्य सुरक्षामा थप नकरात्मक प्रभाव देखिन थालेको छ भने जलवायुको परिवर्तित अबस्था अनुसार खेतीपातीमा सुधार गर्ने सीप र दक्षताको अभावका कारण कृषक थप मारमा परेको देखिन्छ ।

 

नेपालमा प्रतिवर्ष औसत ०.०४ डिग्री सेल्सियसका दरले तापक्रम बढिरहेको छ । यो विश्वव्यापी औसत वृद्धिभन्दा धरै बढी हो । त्यसमा पनि उच्च पहाडी क्षेत्रमा तापक्रम वृद्धिको दर अझ बढिरहेको छ । हिमतालको निर्माण र फुट्ने क्रम जलवायु परिवर्तनको सम्भवतः सबभन्दा टड्कारो प्रभाव हो भन्न सकिन्छ । ०८१ साउन ३२ गते सोलुखुम्बु जिल्लाको खुम्बु पासाङल्हामु गाउँपालिका–५ स्थित खुम्बु थामे क्षेत्रमा हिमताल फुटेर आएको लेदोसहितको बाढीले तीन घर बगाएको र हिम पहिरोले ५ वटा घर र एउटा होस्टल जोखिममा पारेको थियो । त्यसै गरी गत असोज १० देखि १२ गतेसम्म परेको अविरल वर्षा र त्यसपछि आएको बाढी तथा पहिरोले नेपालमा २ सय ४४ जनाको ज्यान लिएको थियो भने नेपालका कुल ५८ जिल्ला वर्षाबाट प्रभावित भएका थिए । धादिङ जिल्लाको धुनिवेशी नगरपालिका–९ स्थित झ्याप्लेखोलामा पहिरोमा ३ वटा गाडी पुरिँदा गाडीमा सवार ३५ जनाको मृत्यु भएको थियो । वर्षाका कारण आएको पहिरोले काठमाडौं जोड्ने प्रमुख राजमार्गलगयात देशका अन्य सडकहरूसमेत अवरुद्ध बनेका थिए । राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणले गरेको बाढी (पहिरोको प्रारम्भिक) हानि तथा क्षति मूल्यांकनबाट ४६ अर्ब ६८ करोड ४३ लाख १८ हजार ५ सय ५० रुपैयाँ बराबर क्षति भएको देखिएको हो । प्राधिकरणले भौतिक पूर्वाधार, निजी आवास, विद्यालय, अस्पताल, कृषि तथा पशुपन्छी र सिँचाइमा उक्त रकम बराबर आर्थिक क्षति भएको अनुमान गरेको विवरण शार्वजनिक गरेको थियो । उक्त घटनामा १ सय ७७ घाइते भएका थिए । असोज १२ गते केही मौसम स्टेशनहरूले ३२० मिलिमिटर भन्दा बढी वर्षा मापन गरेका थिए, जुन लन्डनको कुल वार्षिक वर्षाको आधा भएको जल तथा मौसम विज्ञान विभागले जनाएको थियो । बाढी, पहिरो र डुबानले अबौं रुपैयाँ बराबरको आर्थिक क्षति गरेको थियो । बाढी तथा पहिरोले सबैभन्दा बढी असर काठमाडौं उपत्यका र वरपरका जिल्लामा गरेको थियो । 

 

सन् १९९० देखि २०२० को बीचमा काठमाडौं उपत्यकामा सहरीकरण ३८६ प्रतिशतले वृद्धि भएको अध्ययनले देखाएको छ । सन् १९८९ देखि २०१९ सम्म काठमाडौं उपत्यकामा भएको वन क्षेत्र २८ प्रतिशतले खुम्चिएको छ, जसले गर्दा प्राकृतिक जलप्रक्रियामा बाधा पु¥याएको जनाइएको छ । २०७२ सालको गोर्खा केन्द्र बिन्दु भएको भूकम्पले पहाड र ढल निकासको पूर्वाधारलाई कमजोर बनाएको अध्ययनको क्रममा देखिएको छ । कोभिड–१९ महामारीले निम्न र मध्यम वर्गका व्यक्तिहरूको आयमा असर गर्दा बाढी तथा पहिरोको जोखिम न्यूनीकरण गर्न झन समस्या देखिएको छ । जलवायु परिवर्तनले गरीबीलाई अझ जोखिममा पार्नुका साथै सीमान्तकृत, लोपोन्मुख एवं जोखिममा परेका समूहलाई अझ बढी समस्यामा पारेको छ  ।

 

जलवायु परिवर्तनको असरलाई न्यूनीकरण गर्न र यसलाई लाभमा परिणत गर्नका लागि बहृत् रूपमा वृक्षारोपणको अभियान चलाउनुपर्छ । प्रत्येक घर र कार्यालयमा कम्तीमा एउटा रूख रोप्न तथा सडकको दायाँ (बायाँका किनारामा वृक्षारोपण गर्नुपर्छ । त्यसरी वृक्षारेपण गर्नेहो भने मानव स्वास्थ्यका लागि आवश्यक अक्सिजन पनि उत्पादन हुन्छ । हाम्रो मुलुकमा रहेका हिमशृङ्खला पग्लिने वा क्षय हुने क्रमसँगै पर्वतारोहणका कारण ती शृङ्खलामा फोहोरमैला र प्रदूषण बढेको छ । यसलाई हामीले व्यवस्थित गर्नुपर्छ । चुरे पर्वत शृङ्खलामा भइरहेको क्षयीकरणले हाम्रो भू–सन्तुलनमा नै समस्या खडा गर्ने देखिन्छ । देशभरि नै वातावरण मैत्री सार्वजनिक यातायात प्रणालीको विकास गरी प्रत्येक घरमा ऊर्जा बचतको प्रविधि लागू गरिनुपर्दछ र सम्पूर्ण उद्योगलाई कम कार्बन उत्सर्जन गरेको सुनिश्चित गर्न नियमन गरिनुपर्दछ । यसैगरी विद्यालयको सम्पूर्ण तहमा वातावरण शिक्षालाई पाठ्यक्रमा समावेश गरी अद्यावधिक गर्नु पर्दछ । विकसित देशका तुलनामा नेपालले हरितगृह ग्यास नगण्य मात्रामा उत्सर्जन गरे पनि तापक्रमवृद्धिका कारण वातावरणमा क्रमशः बहुआयामिक असर देखा परिरहेका छन । सन् २००७ को जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी अन्तरसरकारी कार्यदल र सन् २००९ मा जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी कोपनहेगन सम्मेलनको प्रतिवेदनले विश्वभरिको जलवायुको तथ्याङ्कलाई आधार मान्दै विश्वको तापक्रम बढ्दै गएको, वर्षामा थपघट भएको र विश्वका विभिन्न ठाउँमा यसका असर देखा परेको कुरा वैज्ञानिक रूपमा पुष्टि गरेको छ, भने भविष्यमा हरितगृह ग्यासको मात्रा अहिलेका अनुपातमा बढ्दै गएको खण्डमा अझ स्थिति भयावह हुने कुरालाई इङ्गित गरेको छ । तसर्थ हरितगृह ग्यास उत्सर्जनमा कमी ल्याउन स्थानीय, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा साझा प्रयासको खाँचो टड्कारो देखिएको छ । अतः संघ, प्रदेश र स्थानीय सरकारले समन्वयात्मक रुपमा जलवायु परिवर्तन, विपद् जोखिम न्यूनीकरण र अनुकूलनका नीति तथा कार्यक्रममा प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्न विकास आयोजनाहरु विकासमैत्री हैन वातावरमैत्री बनाउन र व्यापक जनचेतना मुलक कार्यक्रम संचालन गर्न आवश्यक देखिन्छ ।